حالت‌های متضاد، جلوه‌های عقل

کسی که نحس کردت: پروردگار است؛ زیرا بنده‌ای که سزاوار قهر الهی باشد، قدرت پروردگار، او را از راه سعادت دور می‌کند

نظر: در این بیت مقصود عقلى است که از نور الهى بهره گیرد.

جَرّ: در لغت به معنى کشیدن است و در این بیت فرا کشیدن است مقابل مد. و از جر و مد مقصود تَقلّبِ احوال است و قبض و بسط.

از نحس به سعد نقب زدن: کنایت از گمراهى به هدایت راه یافتن.

از حالى به حالى گرداندن: چنان که در حدیث است: «لَیسَ آدَمِىٌّ اِلاّ وَ قَلبُهُ بَینَ اِصبَعَینِ مِن أصابِع اللَّهِ.»[1] امام صادق فرماید: «إنَّ القُلُوبَ بَین اِصبَعَینِ مِن أصابِعِ اللَّهِ یُقَلِّبُها کَیفَ یَشاءُ.»[2]

ضد به ضد پیدا کنان: چنان که از شادى به غم و از غم به شادى و از سلامت به بیمارى انتقال دهد.

          رنج و غم را حق پى آن آفرید             تا بدین ضد خوشى دلى آید پدید

          پس نهانیها به ضد پیدا شود             چون که حق را نیست ضد پنهان بود

1131- 1130 / د /1

          ظهور جمله اشیا به ضد است             ولى حق را نه مانند و نه نِدّ است‏

(شبسترى، گلشن راز)

ذاتُ الشَّمال: برگرفته است از آیه «وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ اَلْیَمِینِ وَ ذاتَ اَلشِّمالِ: و ما مى‏گردانیم آنان را سوى راست و سوى چپ.»[3] و مقصود از ذات الشمال و ذات الیمین در بیت مورد بحث بُعد از حق و قرب به اوست.

رجال: کنایت از مردان حق.

دو پر بودن: در خوف و رجا به سر بردن.

سره: گزیده.

 ( 1554)تو هم به خاطر روحیاتی که داری در این نحس گرفتاری! خوب نگاه کن که چه کسی تورا به نحس افکند( 1555) همان نظر که این جزر و مد را نگاه کند از نحسى بطرف سعدى راهنمائیت مى‏کند. ( 1556) او براى آن تو را از حالى بحالى مى‏گرداند گاهى سعد و زمانى نحست مى‏کند که ضد را با ضد بتو بشناساند. ( 1557) این کار را مى‏کند تا از ذات الشمال ترس در تو بوجود آمده و لذت ذات الیمین [ذات الشمال کنایه از کسانى است که نامه عمل آنها را در قیامت بدست چپ آنها مى‏دهند و گناهکارند و ذات الیمین کنایه از آنها است که نامه عملشان را بدست راست مى‏دهند و داراى اعمال نیکند در قرآن نام این دو دسته مکرر ذکر شده] امیدوارى در قلب تو ایجاد کند از کارهاى ننگین ترس و لذت کارهاى نیک امید در تو بوجود آورد. ( 1558) و در نتیجه مرغى باشى داراى دو پر بیم و امید چرا که مرغ یک پر از پرواز عاجز خواهد ماند.

مولانا در این قسمت، شمّه‌ای از جلوه‌های عقل کامل را بیان می‌کند. کسی که در این جزر ومدّ و سعد و نحس‌ها، قدرت حق را ببیند، خود را از نحسی به سوی سعادت می‌برد. منظور مولانا این است که حالات و واردات قلبی گوناگون را پروردگار به همین دلیل پدید می‌آورد که ما، خود به کمک عقل، در طلب سعادت باشیم و هر چیزی را از ضدّ آن جست‌وجو کنیم. آن خدایی که محول‌الاحوال است و تو را از حالی‌به‌حالی دگرگون می‌کند؛ بدین‌جهت است که از رهگذر این نقل و انتقال‌ها، هرضدّی را با ضدّ خود به تو نشان می‌دهد؛ حالت‌های متضاد، از قبیل هدایت و ضلالت، تقید به عقل و تقید به نفس اماره که نمودار حالت‌های سعد و نحسند. انسان می‌تواند با این شناخت، به سوی هدایت، معرفت و عقل گرایش پیدا کند. مولانا به آیهْ 18 سورهْ کهف اشاره می‌کند که دست حق، اصحاب کهف را طی سیصد و چند سال، آنها را از‌این‌سو به آن‌سو حرکت می‌داد تا بدن آنها فساد نپذیرد. مولانا می‌گوید: این حالت‌های سعد و نحس هم، مانند همان کاری است که پروردگار با اصحاب کهف می‌کرد. او "رجال" خداجو و مردان راه حق را به دست راست، یعنی به لطف خود امید می‌دهد و از آسیب گمراهی نگه می‌دارد. مولانا خوف و رجا و حالت‌های بد و خوب مردان حق را مانند دو بال پرنده می‌بیند و می‌گوید: سالک باید این دوحالت را به‌طور متعادل داشته باشد تا بتواند در آسمان سلوک پرواز کند.